Organizacja oraz zadania oddziału Wojskowej Służby Komunikacyjnej Sztabu Głównego

Regina Czarnecka 

ORGANIZACJA ORAZ ZADANIA ODDZIAŁU IV I WOJSKOWEJ SŁUŻBY KOMUNIKACYJNEJ SZTABU GŁÓWNEGO (GENERALNEGO) WP W LATACH 1921 – 1939

Ukazanie się dekretu Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego 7 stycznia 1921 roku zapoczątkowało reorganizację naczelnych władz wojskowych i ich przejście na stopę pokojową 1. Dotychczasowe Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (dalej: ND WP) istniejące na czas wojny i Sztab Ministerstwa Spraw Wojskowych (dalej: MSWojsk.) miały utworzyć Sztab Generalny WP składający się z pięciu oddziałów. Na mocy rozkazu 1/500/IV 2 p.o. szefa Sztabu Generalnego WP gen. Władysława Sikorskiego Sekcja Komunikacyjna Oddziału IV Sztabu MSWojsk. 3 wraz z Sekcją Ogólną i Adiutanturą Oddziału IV ND WP 4, a także Szefostwo Kolejnictwa Polowego 1 Dziennik Rozkazów Tajnych Nr 3, 1921 rok, poz CAW, I Oddział IV Sztabu MSWojsk. powstał w marcu 1920 roku na bazie Departamentu III i Departamentu X MSWojsk. Zajmował się kontrolą zakupów w kraju i zagranicą, rozbudową przemysłu wojennego oraz sprawą transportu wojskowego i rozwoju sieci komunikacyjnej państwa. 4 Oddział IV ND WP został utworzony na mocy rozkazu Sztabu Generalnego WP nr 70 z roku i nosił początkowo nazwę Główne Kwatermistrzostwo. Głównemu Kwatermistrzostwu podlegały wszystkie zakłady i formacje etapowe zajmujące się zaopatrzeniem materiałowym wojska na froncie. Oddział IV ND WP w połowie 1919 roku został podzielony na Adiutanturę i 13 sekcji, później doszły sekcje: zdobyczy wojennej i statystyczna. Na mocy rozkazu ND WP z roku. Oddział IV wydzielił ze swej struktury Intendenturę oraz sekcje: lekarską, weterynaryjną. sądowo-prawną, duchowną oraz Centralny Zarząd Poczt Polowych, które przekształcone zostały w szefostwa, bądź samodzielne referaty. Z pozostałej części powstał Oddział IV Etapowy. W 1920 roku w NF WP istnieją: Oddział IV Etapowy oraz Oddział IV A Kolejowy, który następnie przeorganizował się w Szefostwo Kolejnictwa Polowego. Pod koniec 1920 roku Oddział IV ND WP uległ ponownej reorganizacji w związku z utworzeniem Ekspozytury MSWojsk. ds. Demobilizacji, szefem której został mianowany Główny Kwatermistrz. W jej skład wszedł Oddział IV ND WP. Wraz z likwidacją

2 przy ND WP miały utworzyć z dniem 10 lipca 1921 roku nowy Oddział IV Sztabu Generalnego WP. W zakresie jego kompetencji znalazła się również wojskowa służba komunikacyjna obejmująca sprawy kolei, dróg kołowych, żeglugi śródlądowej oraz łączności i poczt polowych. Zadania Oddziału IV zostały określone już w dekrecie Naczelnego Wodza O organizacji najwyższych władz wojskowych. Należały do nich: opracowanie planu materiałowego zaopatrzenia sił zbrojnych i rozbudowa sieci komunikacyjnej według wytycznych Ścisłej Rady Wojennej, ewidencja komunikacji i przygotowanie ogólnego ruchu transportów, wdrażanie transportu kolejowego i wodnego, organizacja etapów i obszaru wojennego oraz opisy kraju i terenów państw obcych. Rozkazem MSWojsk. z 10 sierpnia 1921 roku została ustalona formalnie pokojowa organizacja MSWojsk. 5. Sztab Generalny WP stała się organem pracy ministra spraw wojskowych i wykonywał swe zadania przy pomocy pięciu oddziałów. W ślad za tym rozkazem ukazały się rozkazy ustalające pokojowa organizację służby komunikacyjnej w Oddziale IV Sztabu Generalnego WP 6. Zostali powołani wojskowi komisarze komunikacyjni (organ Sztabu Generalnego WP będący zawiązkiem kierowniczym służby komunikacji na czas wojny) oraz organa łącznikowe delegacje przy władzach cywilnych. Pierwsza struktura Oddziału IV przedstawia się następująco: Referat Ogólny Samodzielny Referat Materiałowego Zaopatrywania Samodzielny Referat Opisu Kraju i Obcych Państw Wydział Etapowy Wydział Komunikacji, któremu podlegali: Generalny Wojskowy Komisarz Kolejowy 7 posiadający jako delegację Wojskową Sekcję Kolejową przy Ministerstwie Kolei Żelaznych oraz delegata na Ekspozytury MSWojsk roku te części organizacyjne Oddziału IV ND WP, które miały przejść do Sztabu Generalnego WP pozostały pod rozkazami szefa sztabu, a te, które miały przejść do Szefostwa Administracji MSWojsk., chwilowo znalazły się w Oddziale IV Sztabu MSWojsk. 5 Rozkaz I.4900/Org./21 Pokojowa organizacja MSWojsk., CAW, I Dodatek Tajny Nr 21 do Dziennika Rozkazów Nr 40 z roku. Dodatek Tajny Nr 1 do Dziennika Rozkazów z roku, Dodatek Tajny Nr 11 do Dziennika Rozkazów z roku. 7 Zakres działania Wojskowego Komisarza Kolejowego zawiera rozporządzenie MSWojsk. i Ministerstwa Kolei Żelaznych z dnia roku O przedmiocie wojskowej służby kolejowej w czasie
3 każdą dyrekcję kolejową Dyrekcyjnego Wojskowego Komisarza Kolejowego 8 ; posiadającego jako delegację Wojskowy Wydział Kolejowy przy odnośnej dyrekcji; Wojskowy Komisarz Dróg Wodnych (Żeglugi Śródlądowej) oraz na każdy specjalnie wyznaczony przez MSWojsk. punkt wodny Delegat Wojskowego Komisarza Żeglugi; Wojskowy Komisarz Telegrafów i Telefonów (Wojskowy Komisarz Łączności); Wojskowy Komisarz Poczt Polowych; Wojskowy Komisarz Drogowy; Wojskowy Komisarz Lotniczy. Oddział IV prócz wielu zadań, jak sprawy opracowania planu materiałowego zaopatrzenia sił zbrojnych w czasie wojny skupił całość zagadnień związanych z wojskową komunikacją kolejową, drogową, samolotową i wodną. Prace te były skoncentrowane głównie w Wydziale Komunikacji, do którego zadań należało: przygotowanie wojskowe wszystkich środków komunikacyjnych państwa dla potrzeb wojny, pośrednictwo u odnośnych władz cywilnych przy użyciu tych środków przez wojsko, opracowywanie przy współudziale komisarzy komunikacyjnych organizacji wojskowej służby komunikacyjnej na czas pokoju i wojny oraz ustalanie zasad współdziałania władz wojskowych z cywilnymi w tej dziedzinie. Pierwsza obsada personalna Oddziału IV i wojskowej służby komunikacyjnej przedstawiała się następująco 9 : na czele oddziału stanął płk Stanisław Kwaśniewski, szefem Wydziału Komunikacji został mianowany płk Stanisław Regulski, szefem Wydziału Etapowego mjr Józef Wiatr, szefem Referatu Materiałowego Zaopatrywania mjr Stanisław Krzysik, a szefem Referatu Opisowego ppłk Henryk Bagiński. pokoju oraz wojennej służbie kolejowej (Dodatek Tajny do Dziennika Rozkazów Nr 24 z dnia roku), patrz również etat Generalnego Wojskowego Komisarza Kolejowego, Dodatek Tajny Nr 21 do Dziennika Rozkazów Nr 40 z roku. 8 Generalnemu Wojskowemu Komisarzowi Kolejowemu podlegało 12 oficerów transportowych i 9 dyrekcyjnych wojskowych komisarzy kolejowych w dyrekcjach Kolei Państwowych w Gdańsku, Katowicach Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Radomiu, Stanisławowie, Wilnie i Warszawie oraz 3 poddyrekcyjni wojskowi komisarze kolejowi w Siedlcach Brześciu i Wilnie. W uzupełnieniu do pokojowej organizacji wojskowej służby komunikacyjnej ogłoszonym w Dodatku Tajnym Nr 11 do Dziennika Rozkazów MSWojsk. z roku ustanowiono dodatkowo: Ekspozyturę Wojskowego Wydziału Kolejowego Gdańsk w Bydgoszczy oraz Ekspozyturę Wojskowego Wydziału Kolejowego Wilno w Białymstoku, a także oficerów łącznikowych w Warszawie, Lublinie i Przemyślu. 9 CAW, I
Generalnym Wojskowym Komisarzem Kolejowym został mianowany płk Tadeusz Kurcjusz, Wojskowym Komisarzem Żeglugi Śródlądowej kmr por. Stanisław Wagner, Wojskowym Komisarzem Łączności płk Stanisław Miniewski, Wojskowym Komisarzem Poczt Polowych płk Jakub Salicki, Wojskowym Komisarzem Drogowym płk Mieczysław Dobrucki, a Wojskowym Komisarzem Lotniczym ppłk Stanisław Sarnowski. Pod koniec 1992 roku na mocy rozkazu /Org. 10 zaszły w organizacji Oddziału IV i wojskowej służby komunikacyjnej zmiany oraz dokonano redukcji etatów oficerskich. Zniesiono Samodzielny Referat Materiałowego Zaopatrzenia oraz Samodzielny Referat Opisu kraju i państw obcych i podniesiono je do rangi wydziałów, jako Wydział Zaopatrywania i Wydział Opisowy. Na mocy rozporządzenia wykonawczego MSWojsk. i Ministerstwa Poczt i Telegrafów z 20 listopada 1922 roku regulowano funkcjonowanie w Oddziale IV służby łączności 11. Organami kierowania środkami łączności na czas wojny i pokoju był Wojskowy Komisarz Łączności oraz jako organa wykonawcze Wojskowe Biuro Łączności przy Ministerstwie Poczt i Telegrafów i oficerowie łącznikowi przy okręgowych dyrekcjach poczt i telegrafów. 17 marca 1923 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych i ministra kolei żelaznych dotyczące służby transportowo-kolejowej w czasie wojny i pokoju 12. Opierając się na postanowieniach ustawy z 27 marca 1920 roku o kolejach w czasie wojny ustanowiono następującą organizację służby transportowo-kolejowej w czasie pokoju. 1. Kierownictwo służby transportowo-kolejowej w czasie pokoju należało do szefa Sztabu Generalnego (przez Oddział IV) uprawomocnionego w tym zakresie przez ministra spraw wojskowych. 2. Organami wojskowej służby transportowo-kolejowej byli: Generalny Wojskowy Komisarz Kolejowy przy Oddziale IV oraz dyrekcyjni wojskowi komisarze kolejowi. 10 Dodatek Tajny Nr 42 do Dziennika Rozkazów nr 26 z roku. 11 Rozporządzenie wykonawcze do ustawy z dnia roku O pocztach, radiotelegrafach, telegrafach i telefonach w czasie wojny, Dodatek Tajny Nr 48 do Dziennika Rozkazów Nr 28, poz Dodatek Tajny Nr 10 do Dziennika Rozkazów nr 14, 1923 roku, poz. 41.
5 Delegaci dyrekcyjnych komisarzy kolejowych stojący na czele wojskowych wydziałów kolejowych przy poszczególnych dyrekcjach Kolei Państwowych oraz oficerowie łącznikowi wojskowych wydziałów kolejowych przy oddziałach ruchu (poddyrekcjach) Kolei Państwowych. Do kompetencji szefa Sztabu Generalnego (przez Oddział IV) należało: opracowywanie planów wojskowych transportów strategicznych, przygotowywanie kolei żelaznych dla celów mobilizacji i wojny pod względem personalnym, technicznym i wyposażenia materiałowego wspólnie z Ministerstwem Kolei Żelaznych, inicjatywa w zakresie budowy nowych linii strategicznych i opiniowanie budowy wszystkich nowych linii kolejowych oraz rozbudowy istniejących linii kolejowych pod względem strategicznym, opiniowanie wszystkich zamierzeń Ministerstwa Kolei Żelaznych i zasadniczych zmian w urządzeniach technicznych kolei mających znaczenie dla przygotowania kolei dla celów wojskowych, sprawy zagranicznych konwencji i umów w dziedzinie kolejnictwa dotyczących przewozów wojskowych i innych kwestii związanych z obroną państwa, kontrola przygotowania kolei pod względem personalnym, technicznym i materiałowym dla celów mobilizacji i wojny (przez wojskowych komisarzy kolejowych), opracowywanie specjalnych regulaminów i instrukcji z dziedziny służby transportowo-kolejowej w porozumieniu z ministerstwem, sprawy szkolenia oficerów przeznaczonych do służby transportowej, opiniowania programu szkolenia pracowników kolei w zakresie mobilizacji służby transportowo-kolejowej oraz w zakresie przepisów dotyczących ruchu transportów wojskowych podczas mobilizacji i wojny. Zakres działania Generalnego Wojskowego Komisarza Kolejowego rozciągał się na całą sieć kolejowa, zarówno szerokotorową, jak i wąskotorową. Zakres działania dyrekcyjnych wojskowych komisarzy kolejowych rozciągał się na sieć kolejową poszczególnych dyrekcji Kolei Państwowych. Generalnego i dyrekcyjnych wojskowych komisarzy kolejowych mianował minister spraw wojskowych spośród oficerów Oddziału IV. Delegaci wojskowych komisarzy kolejowych i oficerowie łącznikowi wojskowych wydziałów kolejowych stanowili podległe wojskowym komisarzom organy realizujące wskazówki szefa Sztabu Generalnego oraz dostarczające wszelkie dane potrzebne do przygotowania kolei dla
6 celów mobilizacji i wojny. Ponadto zadaniem ich było pośrednictwo między władzami wojskowymi i kolejowymi. Kolejne zmiany w organizacji Oddziale IV nastąpiły w połowie 1923 roku. Z Oddziału IV wydzielono Wydział Opisowy, również przestał istnieć Wydział Komunikacji, którego kompetencje przejęła służba transportowo-kolejowa (komunikacyjna), na czele której stał Generalny Wojskowy Komisarz Kolejowy. Oddział IV wyłączono z kompetencji I zastępcy szefa Sztabu Generalnego i podporządkowano II zastępcy października 1923 roku płk. Kwaśniewskiego zastąpił na stanowisku szefa Oddziału IV płk Bronisław Regulski. W marcu 1926 roku Oddział IV posiadał następującą obsadę personalną: obowiązki szefa oddziału pełnił płk Tadeusz Kurcjusz, szefem Wydziału Zaopatrywania był mjr Stanisław Sosabowski, szefem Wydziału Etapowego mjr Józef Wiatr, Generalnym Wojskowym Komisarzem Kolejowym przy Oddziale IV był płk Aleksander Szychowski. Podlegało mu 12 oficerów komunikacyjno-transportowych oraz 9 dyrekcyjnych w dyrekcjach Kolei Państwowych. Wojskowym Komisarzem Żeglugi Śródlądowej był kmdr por. Stanisław Wagner, Wojskowym Komisarzem Pocztowym ppłk Franciszek Kulma, Wojskowym Komisarzem Łączności ppłk Stanisław Miniewski, Wojskowym Komisarzem Drogowym mjr Adam Mniszek, a Wojskowym Komisarzem Lotniczym ppłk Wincenty Kwieciński 14. W wyniku zmian w organizacji naczelnych władz wojskowych w połowie 1926 roku po dojściu do władzy marszałka Józefa Piłsudskiego Sztab Generalny stał się organem pracy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Rozkazem z 19 października 1926 roku 15 ustalono nową strukturę organizacyjną Sztabu Generalnego, zatwierdzoną na mocy zarządzenia organizacyjnego w marcu 1927 roku 16. W Oddziale IV utworzono ponownie stanowisko szefa Wydziału Komunikacjo-Transportowego. Oddział IV, któremu nadal podlegały sprawy wojskowych komunikacji składał się z 3 wydziałów, tj.: 13 Na mocy rozkazu /Org./23, CAW, I CAW, I CAW, I Tamże.
7 Wydział Zaopatrywania Wydział Etapowego i Wydziału Komunikacyjno-Transportowego. Szefem Oddziału IV był nadal płk Bronisław Regulski, szefem Wydziału Zaopatrywania mjr Bronisław Sosabowski, szefem Wydziału Etapowego ppłk Zygmunt Durski, a szefem Wydziału Komunikacyjno-Transportowego mjr Józef Wiatr. Organizację wojskowej organów w Oddziale IV prowadzących sprawy kolei, poczt i telegrafów oraz żeglugi śródlądowej uregulowano na mocy odrębnego rozkazu /Org. z 22 października 1926 roku 17. W miejsce Generalnego Komisarza Kolejowego ustanowiono Szefa Komunikacji Wojskowych, który stanął na czele całej służby transportowo-komunikacyjnej w Oddziale IV. Jednocześnie sprawował on funkcję zastępcy szefa Oddziału IV i był przełożonym szefa Wydziału Komunikacyjno-Transportowego. Zostało zniesione stanowisko Wojskowego Komisarza Lotniczego. Zostali przemianowani: dyrekcyjni komisarze kolejowi na delegatów Sztabu Generalnego przy okręgowych dyrekcjach Kolei Państwowych; Wojskowy Komisarz Łączności na Delegata Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów ds. łączności; Wojskowy Komisarz Pocztowy na Delegata przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów ds. poczt polowych; Wojskowy Komisarz Żeglugi Śródlądowej na Inspektora Żeglugi Śródlądowej. Szefowi Komunikacji Wojskowych w Oddziale IV podlegali: wojskowi inspektorzy transportowi; delegaci Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji i okręgowych dyrekcjach Kolei Państwowych (dalej: DOKP) w Warszawie, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Radomiu, Stanisławowie i Wilnie; Delegat Sztabu Generalnego w Ministerstwie Komunikacji; Delegat Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów ds. Łączności; 17 Rozkaz Tymczasowa organizacja służby komunikacyjno-transportowej w Oddziale IV Sztabu Generalnego na stopie pokojowej (zakres czynności i skład osobowy). Tamże.
Delegat Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów ds. pocztowych; Wojskowy Inspektor Żeglugi Śródlądowej i komendanci linii żeglugi śródlądowej w Warszawie, Bydgoszczy, Krakowie i Tczewie. W wyniku zmian jakie zaszły w Sztabie Generalnym pod koniec 1926 roku zakres czynności poszczególnych wydziałów i wojskowej służby komunikacyjnej w Oddziale IV przedstawiał się następująco: Wydział Zaopatrywania: opracowywanie planów zaopatrywania związku z planami operacyjnymi i planem transportowym, opracowywanie instrukcji zaopatrzenia, plan użycia środków przewozowych, rozbudowa magazynów zaopatrzenia, studium zaopatrzenia państw obcych i zaopatrzenie w mapy. Wydział Etapowy: opracowywanie planów i instrukcji etapowego, wycofania i ochrony, kontrola planów i elaboratów władz administracyjnych, rozbudowa dróg i mostów, plan użycia sprzętu drogowego dla celów wojskowych, projekty ustaw i rozporządzeń wykonawczych związanych z ochroną, wycofaniem i świadczeniami osobistymi ludności na rzecz państwa. Wydział Komunikacyjny: ewidencja i rozbudowa sieci i urządzeń kolejowych oraz użycie kolei na czas wojny, mobilizacja służby transportowo-kolejowej, przygotowanie sieci kolejowej do planu transportowego, wykresy kolejowe, instrukcje służby transportowo-kolejowej oraz przewozowe, wytyczne i plany transportowe, plan zniszczeń i odbudowy, obrona przeciwlotnicza kolei, plan akcji przeciwstrajkowej na kolei i budżet kolejowy 18. Do zakresu czynności Szefa Komunikacji Wojskowych w Oddziale IV należało: kierownictwo całokształtem spraw mających na celu przygotowanie komunikacji dla celów obrony państwa oraz współpraca pod tym względem z Ministerstwem Kolei Żelaznych. Do zadań wojskowych inspektorów transportowych należało: współpraca z Ministerstwem Kolei Żelaznych i dyrekcjami kolejowymi w sprawach transportowych, uczestnictwo w opracowywaniu planów transportowych, kontrola sprawności sieci kolejowej pod względem przystosowania jej do wykonania transportów wojennych, kontrola elaboratów mobilizacyjnych w ministerstwie i
9 dyrekcjach PKP, przygotowanie placówek służby transportowo-kolejowej na czas wojny. Do zakresu czynności delegatów Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów należała łączność i współpraca z dyrekcją w zakresie przygotowania sieci telefonicznej i telegraficznej oraz poczt polowych do mobilizacji i na czas wojny. Do zadań Inspektora Żeglugi Śródlądowej oraz komendantów linii żeglugi śródlądowej należało przygotowanie dróg wodnych jako środka transportu wojskowego na czas wojny, mobilizacja oraz ewidencja sieci i taboru żeglugi śródlądowej.

W rozkazie /Org. z 16 października 1926 roku został ustalony etat organów służby komunikacyjno-transportowej w Oddziale IV, która liczyła 39 oficerów.

Szefem Komunikacji Wojskowej został mianowany płk Aleksander Bobkowski, Inspektorem Żeglugi Śródlądowej był kmdr por. Stanisław Wagner, a następnie mjr Jan Janota, Delegatem Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów ds. łączności mjr Maciej Romer, Delegatem Sztabu Generalnego przy Generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów ds. pocztowych por. Józef Uziębło, Delegatem Sztabu Generalnego przy Ministerstwie Komunikacji płk Zygmunt Wierzuchowski, a następnie płk Otton Grosser. Rozkazem Oddziału I Sztabu Generalnego z 22 grudnia 1929 roku /Org. została zmieniona nazwa Sztab Generalny na Sztab Główny marca 1929 roku został wydany rozkaz Oddziału I 1.999/Org. zatwierdzający wszystkie zmiany jakie zaszły w Sztabie Generalnym w latach Szczegółowy podział czynności w Oddziale IV Sztabu Głównego i składy osobowe zostały ogłoszone w odrębnym rozkazie /Org. w 1930 roku 20. W latach w kompetencjach Oddziału IV nadal pozostawały sprawy komunikacji wojskowych, a jego struktura organizacyjna przedstawiała się następująco: Samodzielnego Referatu Ogólnego Wydziału Zaopatrywania i Etapów Tamże. 19 Dziennik Rozporządzeń MSWojsk. Nr 36/28, poz CAW, I Powstał z połączenia Wydziału Zaopatrywania i Wydziału Etapów i składał się z Referatu Zaopatrywania, Referatu Etapowego oraz Referatu Organizacji i Studiów.
10 Wydziału Komunikacyjnego 22 oraz służba komunikacyjna, w skład której wchodzili: Szef Komunikacji Wojskowej inspektorzy transportowo-kolejowi oraz oficerowie ds. łączności, poczt polowych, drogowych i żeglugi śródlądowej.

 Szefowi Komunikacji Wojskowej podlegali: Wojskowy Inspektor Żeglugi Śródlądowej i komendanci linii żeglugi śródlądowej, delegaci Sztabu Głównego przy Ministerstwie Poczt i Telegrafów ds. łączności i poczt polowych oraz Ministerstwie Komunikacji oraz delegaci Sztabu Głównego przy DOKP. W 1929 roku szefa Oddziału IV płk. Mariana Bolesławicza zastąpił na krótko płk Aleksander Szychowski 23, jego zastępcą był Szef Komunikacji Wojskowych płk Aleksander Bobkowski. 
We wrześniu 1930 roku zaszły zmiany na stanowiskach kierowniczych Oddziału IV, szefem oddziału został ponownie płk Marian Bolesławicz, a dotychczasowy szef płk Aleksander Szychowski został mianowany Szefem Komunikacji Wojskowych 24. Funkcję tę pełnił do 1939 roku. Kolejne zmiany w wojskowej służbie komunikacyjnej nastąpiły w 1930 roku. 15 lutego 1930 roku na mocy zarządzenia /30 zlikwidowano Delegata Sztabu Głównego przy Ministerstwie Komunikacji w związku z utworzeniem Samodzielnego Wydziału Wojskowego w tym ministerstwie 25. Zarządzono również likwidację: Wojskowego Inspektora Żeglugi Śródlądowej, którego uprawnienia przekazano Szefowi Komunikacji Wojskowych oraz komendantów linii żeglugi śródlądowej. Ustanowiono natomiast delegatów Sztabu Głównego przy Okręgowych Dyrekcjach Robót Publicznych i Dyrekcjach Dróg Wodnych. Przeprowadzono również reorganizację samego Oddziału IV. Zmiany polegały na tym, że dotychczasowy Wydział Komunikacji wszedł w skład struktury organizacyjnej Szefa Komunikacji Wojskowych Oddziału IV. Zostały więc wyraźnie oddzielone sprawy komunikacji 22

 Wydział Komunikacyjny kontynuował zadania Wydziału Komunikacyjno-Transportowego. Składał się z Referatu Organizacyjno-Mobilizacyjnego, Referatu Transportowego i Referatu Technicznego. 23 Dziennik Personalny 20/ Dziennik Personalny 52/ W 1929 roku, kiedy ustalano zakres czynności II zastępcy szefa Sztabu Głównego powołanego dla współpracy z ministerstwami cywilnymi, wyłączono z jego kompetencji wydziały wojskowe w Ministerstwie Komunikacji oraz w Ministerstwie Poczt i Telegrafów, gdyż podlegały merytorycznie Szefowi Komunikacji Wojskowych.
11 wojskowych od innych spraw, którymi miał zajmować się Oddział IV do wybuchu wojny w 1939 roku. Według rozkazu wewnętrznego z 30 kwietnia 1930 roku 26 organizacja Oddziału IV przedstawiała się następująco: Kancelaria i Kreślarnia wspólna dla Oddziału IV i Szefa Komunikacji Wojskowych Samodzielny Referat Ogólny Samodzielny Referat Etapowy Wydział Zaopatrywania Nowa organizacja (etat) organów wojskowej służby komunikacyjnej w Oddziale IV został zatwierdzony odrębnie na mocy rozkazu /0rg./30 27 i przedstawiał się następująco: Szef Komunikacji Wojskowych Wydział Komunikacyjny Referat Ogólno-Organizacyjny Referat Transportowy Referat Techniczno-Materiałowy Grupa oficerów transportowych (Ogółem 22 oficerów)
 Delegaci Sztabu Głównego przy DOKP w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Radomiu, Stanisławowie, Warszawie i Wilnie (19 oficerów); Delegaci Sztabu Głównego przy Okręgowych Dyrekcjach Robót Publicznych i Dyrekcji Dróg Wodnych w Krakowie, Warszawie, Wilnie i Toruniu (ogółem 10 oficerów) 28 ; Delegaci przy Generalnej i Okręgowych Dyrekcjach Poczt i Telegrafów do spraw łączności i poczt polowych w Warszawie, Wilnie, Bydgoszczy, Poznaniu, Katowicach, Krakowie, Lwowie i Lublinie (8 oficerów) 29 ; 26 CAW, I Rozkaz Oddziału I Sztabu Głównego /0rg.30 Organizacja wojskowej służby komunikacyjnej na stopie pokojowej, weszła w życie roku, CAW, I Stanowiska zlikwidowane w 1935 roku. 29 Stanowiska zlikwidowane w 1935 roku.
Naczelnik Samodzielnego Wydziału Wojskowego w Ministerstwie Komunikacji (na etacie Ministerstwa Komunikacji); Naczelnik Samodzielnego Wydziału Wojskowego w Ministerstwie Robót Publicznych (na etacie Ministerstwa Robót Publicznych); Naczelnik Samodzielnego Wydziału Wojskowego w Ministerstwie Poczt i Telegrafów (na etacie Ministerstwa Poczt i Telegrafów). Rozkazem MSWojsk. z 15 października 1930 roku na stanowisko szefa Oddziału IV został zatwierdzony płk Juliusz Ulrych 30, etat oddziału wynosił 16 oficerów. Z dniem 30 października 1930 roku 31
Szefostwo Komunikacji Wojskowych zostało wydzielone z Oddziału IV i usamodzielnione na prawach oddziału. W związku z wydzieleniem Szefa Komunikacji Wojskowych polecono kierownikowi Samodzielnego Referatu Ogólnego wszystkie dokumenty przekazać do odrębnej komórki organizacyjnej. Ustalono, że Kancelaria i Kreślarnia pozostanie na razie wspólna dla obu oddziałów. Z dniem 1 marca 1931 roku wprowadzono u Szefa Komunikacyjnego odrębny dziennik podawczy, a z dniem 1 kwietnia 1931 roku zaczęły funkcjonować odrębne kancelarie i kreślarnie. Na mocy rozkazu z 11 marca 1931 roku /org./31 32 zostały wprowadzone kolejne zmiany w strukturze organizacyjnej Oddziału IV, który po wyłączeniu służby komunikacyjnej otrzymał on następującą strukturę organizacyjną: Wydział Zaopatrywania (Referat Ogólny, Referat Operacyjny, Referat Studiów) Wydział Etapowy (Referat Organizacyjny, Referat Bezpieczeństwa) 33. Zakres czynności Oddziału IV został znacznie okrojony i obejmował sprawy zaopatrywania armii (kwatermistrzowskie) oraz organizacji etapów i obszaru wojennego. W latach zlikwidowano w oddziale podział na wydziały wprowadzając samodzielne referaty i referaty. Według opracowanego projektu 30 Rozkaz wewnętrzny Nr 31 z roku. CAW, I Por. poprawki do organizacji Sztabu Głównego 1.657/Org. z roku. Tamże. 32 Rozkaz Tj. Nr 18 z roku. Tamże. 33 W Referacie Bezpieczeństwa nadal pozostała część zadań wojskowej służby komunikacyjnej tj. opracowywanie planu ochrony linii komunikacyjnych i obiektów stałych na obszarze całego państwa.
13 organizacji Sztabu Głównego w maju 1936 roku struktura oddziału IV przedstawiała się następująco 34 : Samodzielny Referat Operacyjno-Kwatermistrzowski Samodzielny Referat Organizacyjno-Mobilizacyjny Samodzielny Referat kwaterunkowy W 1939 roku odtworzono w Oddziale IV wydziały i składał się on ponownie z Wydziału Zaopatrzenia i Wydziału Etapowego. Etat Oddziału IV z 1 lutego 1939 roku wynosił 17 oficerów. Szefem oddziału IV od 18 października 1935 do sierpnia 1939 roku był płk Jan Hyc, a od 5 sierpnia 1939 roku szefem został mianowany płk Mieczysław Sulikowski. W latach 30-tych zadania oddziału IV Sztabu Głównego sprowadzały się do opracowywania planów mobilizacji materiałowej i organizacji wojennej służb uzbrojenia, intendentury, zdrowia i taborów, przygotowywania danych kwatermistrzowskich dla przewidywanych odcinków działań operacyjnych, opracowywania instrukcji i regulaminów kwatermistrzowskich planów zaopatrzenia na czas wojny. Ponadto w zakres działania Oddziału IBV wchodziły sprawy: ochrony i bezpieczeństwa tyłów, ustawodawstwa wojennego, wycofania i ewakuacji, współpracy z władzami cywilnymi na czas wojny oraz badanie stanu zasobów kraju, a także sprawy transportu i ochrony sieci komunikacyjnych. Samodzielny Referat Operacyjno-Kwatermistrzowski zajmował się przede wszystkim opracowaniem planu i instrukcji kwatermistrzowskiej, a Samodzielny Referat Organizacyjno-Mobilizacyjny koncentrował się na zagadnieniach organizacji wojennej, mobilizacji wojsk etapowych oraz wycofania i bezpieczeństwem kraju. Natomiast wszystkie sprawy wojskowej służby komunikacyjnej, prowadzone w Oddziale IV od 1921 roku przeniesione zostały do wyodrębnionej na prawach oddziału (V) komórki organizacyjnej podległej bezpośrednio szefowi Sztabu Głównego tj. Szefostwa Komunikacji Wojskowych. Struktura organizacyjna Szefostwa Komunikacji Wojskowych w 1933 roku przedstawiała się następująco 35 : Szef Komunikacji Wojskowych 34 CAW, I CAW, I ; I
14 Kancelaria i Kreślarnia Wydział Komunikacji (szef wydziału był zastępcą Szefa Komunikacji Wojskowych) Referat Ogólno-Mobilizacyjny Referat Wyszkolenia Referat Operacyjno-Transportowy Grupa oficerów transportowych Delegaci Sztabu Głównego przy DOKP w Katowicach, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Radomiu, Toruniu z siedzibą w Bydgoszczy, Warszawie, Wilnie i Stanisławowie 36. Jak wynika z projektu organizacji Sztabu Głównego 1.12.Tj. Zast. Sztabu Głównego z 19 lutego 1936 roku 37 w latach Szefostwo Komunikacji Wojskowych składało się z czterech samodzielnych referatów: Ogólno-Organizacyjnego, Wyszkolenia, Operacyjno-Transportowego i Techniczno-Materiałowo-Budżetowego oraz z grupy oficerów transportowych. Do zakresu czynności Szefa Komunikacji Wojskowych, który posiadał uprawnienia generała dywizji, należało kierowanie całokształtem spraw związanych z przygotowaniem komunikacji kolejowych, drogowych, wodnych i pocztowotelegraficznych dla celów obrony państwa. Kierował on również wyszkoleniem wojska w zakresie służby komunikacyjnej. Kontrolował z ramienia szefa Sztabu Głównego wykonanie żądań wojskowych oraz warunki i przygotowanie planów mobilizacyjnych i transportowych w Ministerstwie Komunikacji i jego organach. Kontrolował także znajomość podstawowych zasad pracy wojskowej służby komunikacyjnej oraz regulaminów i instrukcji mobilizacyjnych (w tej dziedzinie) w oddziałach wojskowych i w Ministerstwie Komunikacji. Brał udział w pracach Państwowej Rady Komunikacji i Rady Technicznej przy Ministerstwie Komunikacji. Jego zastępca kierował pracą samodzielnych referatów oraz sprawował nadzór nad Kancelarią i Kreślarnią. Zajmował się organizacją kursów transportowokomunikacyjnych dla oficerów i urzędników oraz przeprowadzał kontrolę 36 Stanowisko zlikwidowane w 1935 roku.
15 przygotowań mobilizacyjnych u delegatów Sztabu Głównego przy DOKP. Zakres działania grupy oficerów transportowych to prace nad planem transportowym, współudział przy opracowywaniu i aktualizacji instrukcji o transportach osłony, mobilizacji, koncentracji oraz instrukcji kwatermistrzowskich, a także opracowywanie i utrzymywanie w stanie aktualnym elaboratów mobilizacyjnych transportów armii. Ostatnia struktura organizacyjna Szefostwa Komunikacji Wojskowych Sztabu Głównego w 1939 roku przedstawiała się następująco: Wydział Organizacyjno-Mobilizacyjny Wydział Wyszkolenia Wydział Operacyjno-Transportowy (grupa transportowa) Samodzielny Referat Techniczny i Materiałowy Samodzielny Referat Studiów Delegacji Sztabu Głównego przy 8 DOKP. Działalność Oddziału IV i szefa Komunikacji Wojskowy uległa zakończeniu z chwilą wybuchu II wojny światowej. W Sztabie Naczelnego Wodza istniał Oddział IV na stopie wojennej oraz Szef Komunikacji 38, ale podobnie jak inne oddziały nie odegrały istotnego znaczenia w kampanii wrześniowej. Odrębną organizację i zadania miał Samodzielny Wydział Wojskowy w Ministerstwie Komunikacji 39, który w 1932 roku na skutek zmian organizacyjnych w 37 CAW, I CAW, II/4/20, CAW, II/5/

 W Ministerstwie Komunikacji (Ministerstwie Kolei Żelaznych) funkcjonowała Sekcja Wojskowa przekształcona następnie w Wydział Wojskowy. W statucie organizacyjnym Ministerstwa Komunikacji zatwierdzonym uchwałą RM z roku (Monitor Polski, nr 161, poz. 408 z roku) i w rozporządzeniu Ministerstwa Komunikacji z roku został określony szczegółowo zakres działania Wydziału Wojskowego. Wydział Wojskowy był organem pracy ministra w zakresie przygotowania i wykorzystania kolei dla celów obrony państwa w myśl wytycznych opracowanych przez Sztab Główny (regulamin Wydziału Wojskowego w Ministerstwie Komunikacji, WTW 572/30 Tajne, Warszawa 1930 rok, CAW, I ).
Na czele Wydziału Wojskowego stał naczelnik wydziału podlegający bezpośrednio ministrowi w randze dyrektora departamentu (oficer służby czynnej na etacie MSWojsk.)
Wydział Wojskowy w Ministerstwie Komunikacji w 1930 roku posiadał następującą strukturę organizacyjną: Referat Ogólny Referat Transportowy Referat Techniczny Kancelaria Referat Ogólny obejmował sprawy ogólno-organizacyjne w zakresie przygotowania kolei do potrzeb mobilizacji i wojny. Referat Transportowy utrzymywał w aktualności plan mobilizacji Ministerstwa Komunikacji i obejmował sprawy związane z opracowaniem planu transportowego i elaboratu mobilizacyjnego w DOKP. Referat Techniczny obejmował sprawy budowy, rozbudowy i przebudowy sieci kolejowej, jednostek sanitarno-kolejowych i jednostek pancernych na kolei oraz sprawy przemysłu wojennego.
16 ministerstwie został przemianowany na Biuro Wojskowe. Biuro Wojskowe znajdowało się w składzie Ministerstwa Komunikacji. Jego działanie regulował odrębny regulamin uwzględniony w statucie Organizacja Ministerstwa Komunikacji znowelizowanym uchwałą Rady Ministrów 8 lipca 1932 roku. W sprawach personalnych Biuro Wojskowe podlegało szefowi Sztabu Głównego poprzez Szefa Komunikacji Wojskowych i pracowało w myśl wytycznych Sztabu Głównego. Na czele Biura Wojskowego stał dyrektor (oficer dyplomowany wyspecjalizowany w służbie komunikacyjnej), który służbowo podlegał ministrowi komunikacji. Organizacja Biura Wojskowego w Ministerstwie Komunikacji w latach przedstawiała się następująco: Wydział Ogólno-Mobilizacyjny Wydział Transporotowo-Techniczny Wydział Studiów Wydział Ogólnego Wyszkolenia Specjalnego 40. Biuro Wojskowe w Ministerstwie Komunikacji było związane z systemem obrony państwa (odpowiednik KOR w ministerstwie) i w tym zakresie bardzo ściśle współpracowało z SeKOR-em w Sztabie Głównym. Prace z zakresu przygotowania kolei do obrony państwa obejmowały: Opracowanie planu inwestycji kolejowych i drogowych z punktu widzenia potrzeb wojennych; Przygotowanie wyższego personelu kolejowego do zadań wojennych na kursach organizowanych przez Szefostwo Komunikacji Wojskowych w Sztabie Głównym; Transportowe gry wojenne Sztabu Głównego z Ministerstwem Komunikacji; Na mocy zarządzenia likwidacyjnego z dnia roku zostało zlikwidowane stanowisko Delegata Sztabu Głównego przy Ministerstwie Komunikacji w związku z utworzeniem w tym ministerstwie Samodzielnego Wydziału Wojskowego. Likwidację przeprowadził roku Oddział IV Sztabu Głównego. W Samodzielnym Wydziale Wojskowym ześrodkowano pod względem personalnym, technicznym i materiałowym wszystkie sprawy dotyczące przygotowania sieci kolejowej, dróg wodnych i ruchu samochodowego dla celów obrony państwa. W 1932 roku na skutek zmian organizacyjnych w ministerstwach cywilnych dotychczasowe wydziały wojskowe przemianowane zostały na biura wojskowe. 40 Por. Rocznik polityczno-gospodarczy, 1938, s ; Archiwum Akt Nowych, Przewodnik po zasobie archiwalnym, Warszawa 1973, s. 42.
17 Opracowywanie planów transportowych pod kierunkiem Szefa Komunikacji Wojskowych; Opracowanie wojennej organizacji i mobilizacji kolejnictwa. Biuro Wojskowe współpracowało również z Szefostwem Saperów Sztabu Głównego w zakresie prac związanych z rozbudową fortyfikacji i urządzeniami wodnych oraz z Komisją Motoryzacji w Ministerstwie Komunikacji. Dokumenty Oddziału IV i wojskowej służby komunikacyjnej w czasie II wojny światowej podzieliły los całego zasobu archiwalnego Wojska Polskiego. 22 sierpnia 1939 roku szef Oddziału IV zarządził podział akt na trzy kategorie: przeznaczone do zabrania na wypadek ewakuacji, potrzebne do pracy bieżącej oraz przeznaczone do zniszczenia.

We wrześniu 1939 roku w czasie wywieziono część akt Sztabu Głównego i Sztabu Naczelnego Wodza w kierunku wschodnim Rzeczypospolitej.
W większości uległy one zniszczeniu w czasie transportu. Z relacji naocznych świadków wynika, że w czasie przekraczania granicy rumuńskiej w m. Vatra Dornej zostały spalone niemal wszystkie akta Oddziału IV Sztabu Naczelnego Wodza oraz Szefa Komunikacji Wojskowej 41. Pojedyncze dokumenty trafiły poza granice kraju i są do dziś przechowywane w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Władysława Sikorskiego w Londynie 42. Akta wojskowej służby komunikacyjnej pozostawione w budynku Sztabu Głównego na Placu Saskim i w magazynach Archiwum Wojskowym w Forcie Legionów przejęły niemieckie władze okupacyjne i zgromadziły w niemieckim archiwum w Gdańsku-Oliwie wraz z innymi aktami instytucji i jednostek Wojska Polskiego. Na przełomie 1944/1945 roku w obliczu klęski, Niemcy ewakuowali w głąb Rzeszy trzy wagony akt polskich. Część z nich znalazła się na trenach zajętych przez Armię Radziecką i została wywieziona do archiwów rosyjskich. W 1964 roku Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przekazała Centralnemu Archiwum Wojskowemu materiały pozyskane z ZSRR w 41 L. L e w a n d o w i c z, Pierwszy okres kształtowania zasobu aktowego w Centralnym Archiwum Wojskowym po zakończeniu wojny w 1945 roku, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej (dalej: BWSA) nr 3, 1971, s. 8; J. C i e s i e l s k i, Archiwalia wojskowe po 1939 roku., Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1992, s ; M. U t n i k, Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w czasie II wojny światowej, WPH nr 2, 1972, s. 321, R. C z a r n e c k a, Archiwalia wojskowe w kraju i zagranicą, BWSA nr 21, 1989, s Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1, cz. 1, Londyn 1951, s. XII XIII.
18 drodze rewindykacji 43. Wśród otrzymanych akt Sztabu Głównego znajdowały się akta Oddziału IV i wojskowej służby komunikacyjnej z lat Uzupełniły one zdekompletowane zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego. W kraju poza CAW akta wojskowej służby komunikacyjnej przechowywane są w Archiwum Akt Nowych w Warszawie w zespole akt Ministerstwo Komunikacji, Archiwalia do dziejów wojskowej służby komunikacyjnej zgromadzone są w Centralnym Archiwum Wojskowym w trzech odrębnych zespołach akt: Oddział IV Sztabu Głównego (Generalnego) z lat (sygn. I ) liczący 606 jednostek archiwalnych; Szef Komunikacji Wojskowych Sztabu Głównego z lat (sygn. I ), liczący 82 jednostki archiwalne oraz Biuro Wojskowe Ministerstwa Komunikacji z lat (sygn. I ), liczące 94 jednostki archiwalne. Zespoły te w latach opracowały Honorata Antczak i Regina Czarnecka. Chociaż zdekompletowane stanowią unikalną bazę źródłową dla badaczy zajmujących się najnowszą historią wojskowości polskiej, a w szczególności sprawami kwatermistrzostwa, etapów i mobilizacji materiałowej WP oraz organizacją i funkcjonowaniem wojskowej służby komunikacyjnej w II Rzeczypospolitej. 43 Por. szerzej B. W o s z c z y ń s k i, Akta wojskowe otrzymane ze Związku Radzieckiego, Archeion nr 42, 1965, s Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Przewodnik po zasobie archiwalnym, Warszawa 1973, s. 42

https://docplayer.pl/6987008-Organizacja-oraz-zadania-oddzialu-iv-i-wojskowej-sluzby-komunikacyjnej-sztabu-glownego-generalnego-wp-w-latach-1921-1939.html